Spis treści

Wstęp

Część I. Teoria i historia pierwszych zasad i racji

Rozdział I. Nauka o pierwszych zasadach w filozofii klasycznej

1. Arystoteles: zasada (arche) jako „to, co pierwsze”

1. 1. Różne rodzaje zasad

1. 1. 1. Ogólna definicja zasady

1. 1. 2. Kwestia jedności sensu „zasady”

1. 2 . Zasada jako element poznania dowodowego

1. 2. 1. Pierwszeństwo i bycie lepiej znanym

1. 2. 2. Bezpośredniość, prawdziwość i przyczynowość

1. 2. 3. Zasada jako teza, hipoteza i definicja

1. 2. 4. Poznanie zasad: rozum (nous) jako „zasada zasady”

1. 3. Zasady a przyczyny

1. 4. Poznanie zasad a poznanie bytu

2. Elementy teorii zasad w tradycji filozofii chrześcijańskiej

2. 1. Św. Augustyn: principium versus initium

2. 2. Definicja principium według F. Suáreza

Rozdział II. Zagadnienie racji (ratio)

1. Ratio w aspekcie filologicznym

2. Ratio w aspekcie historyczno-filozoficznym

3. Wymiar systematyczny: główne aspekty racji

3. 1. Dostateczność (sufficientia)

3. 2. Determinacja (determinatio)

3. 3. Uzasadnianie (redditio)

Rozdział III. Kartezjusz: transformacja klasycznej nauki o pierwszych zasadach w perspektywie aktu cogito

1. Pierwsze zasady w aspekcie epistemologicznym

1. 1. Uwagi terminologiczne

1. 2. Formuła aprioryzmu

1. 3. Dwa konieczne warunki

1. 4. Poznanie zasad

1. 4. 1. Intelekcja

1. 4. 2. Dedukcja

2. Podmiotowa geneza pierwszych zasad

2. 1. Wrodzoność zasad

2. 2. Status umysłu

2. 3. Droga do poznania zasad

2. 3. 1. Analiza czy synteza?

2. 3. 2. Intelekt władzą poznania zasad

3. Metafizyka zasady racji

3. 1. Ejdetyczny sens zasad

3. 1. 1. Pozycja bytowa zasad

3. 1. 2. Obiektywny sens zasad

3. 2. Racja dostateczna

3. 3. Sformułowania zasady racji

3. 4. Niezdeterminowanie (indifferentia) a wolność

Część II. G. W. Leibniz: źródłowa artykulacja zasady racji i jej metafizykalne podłoże

Rozdział I. Wprowadzenie

1. Historyczne źródła nauki Leibniza o zasadzie racji

2. Teoria pierwszych zasad w brytyjskim empiryzmie

2. 1. Genetyczna metoda wyjaśniania

2. 2. Krytyka nauki o wrodzoności zasad

3. Wrodzoność idei i zasad według G. W. Leibniza

3. 1. Natura idei

3. 2. Natura umysłu (mens) i rozumu (l’entendement, ratio)

3. 2. 1. Definicja umysłu

3. 2. 2. Definicja rozumu

3. 3. Pojęcia a zasady

4. Poznanie zasad rozumu

4. 1. Znajomość (notitia) czegoś „w sobie” i „dla nas”

4. 2. Poznanie pierwszych (prostych) pojęć

4. 3. Fundamentalizm

4. 4. Wstępna typologia zasad

4. 5. Poznanie prawd koniecznych

4. 5. 1. Rozum źródłem i instrumentem poznania prawd koniecznych

4. 5. 2. Uwarunkowania poznania zasad koniecznych

4. 5. 3. Zależność prawd koniecznych od pojęć intelektualnych

5. Analiza kwestii „Dlaczego jest raczej coś niż nic?”

5. 1. Ontologiczne presupozycje pytania „dlaczego jest?”

5. 1. 1. Obiektywny fundament pytania

5. 1. 2. Warianty pytania „dlaczego?”

5. 2. Analiza wyrażenia „... raczej ... aniżeli...”

6. Przedmiotowy sens zasady racji na tle systemowym

6. 1. Ogólne określenie zasady

6. 2. Zasada w porządku geometrycznym

6. 3. Sens racji (ratio, raison) według Leibniza

6. 3. 1. Wykładnia logikalna racji jako łącznika (nexus) zdaniowego

6. 3. 2. Psychologiczny sens: racja (ratio, raison) jako rozum i intelekt

6. 3. 3. Sens ontologiczny: racja jako wewnętrzna inclinatio ad existendum

6. 3. 4. Metafizyczny sens: racja jako przyczyna

6. 3. 5. Problem jedności racji

6. 4. Przedmiotowa geneza zasady racji

6. 4. 1. Zasada racji w porządku ustanawiania (positio)

6. 4. 2. Zasada racji w porządku odkrycia (inventio)

6. 4. 3. Harmonia jako ostateczna podstawa ontologiczna zasad

Rozdział II. Zasada racji jako zasada racji dostatecznej (principium rationis suffcientis)

1. Ogólne sformułowanie zasady racji dostatecznej i jej obszary przedmiotowe

1. 1. Faktyczność, rzeczywistość

1. 2. Sąd

2. Racja dostateczna w aspekcie ontyczno-strukturalnym

2. 1. Definicja

2. 2. Sens rekwizytu (requisitum)

2. 3. Rekwizyt wewnętrzny i zewnętrzny

3. Racja dostateczna bytu a różnica ontologiczna

3. 1. Istnienie a różnica ontologiczna

3. 2. Existentia

3. 3. Esse quidditativum

3. 4. Esse possibile tantum

3. 5. Esse logicum

4. Racja dostateczna i jej epistemo-logiczne uwarunkowania

4. 1. Onto-epistemo-logiczna izomorfia

4. 2. Racja dostateczna sądu-wypowiedzi (enuntiation)

5. Bóg jako racja dostateczna i ostateczna

5. 1. Bóg a różnica ontologiczna

5. 2. Transcendencja

5. 3. Jedność i jedyność

5. 4. Konieczność

5. 5. Osobowość

Rozdział III. Zasada racji jako zasada racji determinującej (principium rationis determinantis)

1. Wstęp

2. Sformułowanie zasady racji determinującej

2. 1. Definicja (I)

2. 2. Definicja (II)

2. 2. 1. Konieczność geometryczna (metafizyczna)

2. 2. 2. Konieczność moralna

3. Pojęcie determinacji

3. 1. Wewnętrzne zróżnicowanie determinacji

3. 1. 1. Ens resp. ratio determinans

3. 1. 2. Entia determinata seu rationes determinatae

3. 2. Determinacja na tle oczywistości i pewności

3. 2. 1. Wstępne określenie oczywistości i pewności

3. 2. 2. Pewność przedmiotowa jako determinacja

3. 2. 3. Kontekst historyczno-teologiczny sporu o naturę determinacji

3. 3. Determinacja a niezróżnicowanie (indifferentia) − ontologiczne podstawy logiki i etyki

3. 3. 1. Jakościowa natura determinacji

3. 3. 2. Zasada nieodróżnialności identycznego i identyczności nierozróżnialnego

3. 4. Determinacja w perspektywie intencjonalności

3. 5. Determinacja w perspektywie „...potius ... quam...”

3. 5. 1. Aliquid potius quam aliud w aspekcie ontologicznym

3. 5. 2. Analiza hoc potius quam aliud w aspekcie epistemologicznym

3. 6. Determinacja a wolność

3. 6. 1. Definicja wolności i jej epistemologiczne uwarunkowania

3. 6. 2. Wolność na tle prawd przygodnych i ich racji epistemologicznych

3. 6. 3. Wolność w perspektywie praevalentia

3. 6. 4. Determinacja jako ontologiczna podstawa wolności

3. 6. 5. Rozum jako miara i poznawcza racja wolności

3. 6. 6. Pojęcie woli

3. 6. 7. Libertas determinationis

3. 7. Dobro jako obiektywna racja działania i wolności

3. 7. 1. Trzy rodzaje dobra

3. 7. 2. Wolność Boga i człowieka

3. 7. 3. Determinacja a konieczność

Rozdział IV. Zasada racji jako zasada racji uzasadniającej (principium reddendae rationis)

1. Ogólne określenie uzasadniania i wyjaśniania

2. Główne postaci rationis reddendae

3. Racja uzasadniająca (ratio reddeda) a refleksja

3. 1. Pojęcie refleksji

3. 2. Funkcje refleksji w kontekście racji uzasadniającej

3. 2. 1. Heureza (inventio)

3. 2. 2. Obiektywizacja

3. 2. 3. Analiza i sąd logiczny

3. 3. Racja uzasadniająca a prawda

3. 3. 1. Pojęcie prawdy logicznej

3. 3. 2. Epistemo-logiczna podstawa (ratio) prawdy

4. Sformułowanie zasady racji uzasadniającej

4. 1. Definicja

4. 2. Zasada racji uzasadniającej na tle prawd rozumu i prawd faktycznych

4. 2. 1. Dwa typy analiz

4. 2. 2. Prawdy faktyczne i prawdy rozumu na tle ratio reddenda

4. 3. Prawdy rozumu: przedmiotowy obszar zasady racji uzasadniającej

4. 3. 1. Definicja prawdy rozumu

4. 3. 2. Ejdetyczno-ontologiczny status prawd rozumu

4. 3. 3. Ontologiczno-metafizyczna podstawa prawd rozumu

4. 4. Dowód jako formalna struktura rationis reddendae

4. 4. 1. Ogólne określenie dowodu

4. 4. 2. Status definicji

4. 4. 3. Podział definicji

4. 4. 4. Zasada racji uzasadniającej jako zasada rozumowania redukcyjnego

5. Bóg i jego poznanie jako najdoskonalsza ratio reddenda

5. 1. Nauka o scientia Dei w scholastyce

5. 2. Scientia Dei w ujęciu Leibniza

Część III. Christian Wolff: zasada racji w perspektywie transcendentalno-ontologicznej

Rozdział I. Zasada racji w wymiarze strukturalnym

1. Nauka Wolffa o zasadach

1. 1. Definicja

1. 2. Podział zasad

2. Ch. Wolffa interpretacja racji

2. 1. Uwagi terminologiczne

2. 2. Pojęcie racji

2. 2. 1. Ratio jako podstawa (Grund, ratio obiectiva)

2. 2. 2. Ratio jako rozum (Vernunft, ratio subiectiva)

2. 3. Pojęcie przyczyny (causa)

3. Sformułowanie zasady racji dostatecznej

3. 1. Niemiecka Metafizyka

3. 2. Łacińska Ontologia

4. Charakterystyka zasady racji dostatecznej

4. 1. Pełna zgodność z doświadczeniem

4. 2. Ogólność

4. 3. Zgodność z naturą umysłu

5. Pojęcie racji dostatecznej

5. 1. Definicja

5. 2. Epistemologiczny wymiar racji dostatecznej

5. 3. Istota jako racja dostateczna

5. 3. 1. Ontyczny prymat istoty

5. 3. 2. Poznawczy prymat istoty

5. 3. 3. Transcendentalno-strukturalny sens istoty

6. Zasada racji dostatecznej a zasada racji determinującej

6. 1. Pojęcie determinacji

6. 1. 1. Wstępne określenie determinacji

6. 1. 2. Determinatum i determinantia

6. 2. Racja dostateczna a determinacja

7. Racja dostateczna a różnica ontologiczna

7. 1. Nauka o różnicy ontologicznej (distinctio realis) według Tomasza z Akwinu

7. 2. Wstępna wykładnia różnicy ontologicznej według Wolffa

7. 3. Racja dostateczna versus rzecz

7. 3. 1. Rzecz jako indywiduum

7. 3. 2. Omnimoda determinatio jako racja dostateczna (ratio quid) indywiduum

7. 3. 3. Pojęcie powszechnego powiązania (nexus, Verknüpfung)

8. Poznanie racji dostatecznej

8. 1. Racja dostateczna w perspektywie intelektu

8. 1. 1. Definicja intelektu (intellectus, Verstand)

8. 1. 2. Epistemologiczne uwarunkowania poznania intelektualnego

8. 1. 3. Racja dostateczna versus rzecz

8. 1. 4. Wnioski

8. 2. Racja dostateczna w perspektywie rozumu

8. 2. 1. Rozum absolutny

8. 2. 2. Rozum przygodny

Rozdział II. Zasada racji w wymiarze genetycznym. Trojaka geneza zasady racji dostatecznej

1. Obiektywna podstawa zasady racji. Grecka i rzymska architektura (Vitruvii, De Architectura)

1. 1. Ustalenia terminologiczne

1. 1. 1. Etymologia

1. 1. 2. Architekt

1. 2. Architektura

1. 3. Geneza architektury

1. 4. Architektura a architektonika

2. Podmiotowa podstawa zasady racji: świadomość (natura mentis)

2. 1. Greckie źródła

2. 2. Fizjologia umysłu

2. 2. 1. Pojęcie fizjologii

2. 2. 2. Pojęcie umysłu

2. 2. 3. Natura umysłu

2. 3. Konstytucja zasady racji

2. 3. 1. Porządek konstytucji zasady racji w świadomości

2. 3. 2. Porządek odsłaniania (recludere) obiektywnej genezy zasad

3. Obiektywna podstawa zasady racji: porządek (ordo)

3. 1. Porządek (ordo) w perspektywie historyczno-filozoficznej

3. 3. Pojęcie porządku według Wolffa

3. 3. 1. Definicja porządku

3. 3. 2. Confusio

3. 3. 3. Poznanie porządku

3. 4. Porządek a prawda

Rozdział III. Zasada racji dostatecznej a nauka Wolffa o prawdzie

1. Pojęcie prawdy logicznej

1. 1. Dwojaka perspektywa oglądu

1. 2. Modi essendi i modi praedicandi

1. 3. Nominalna definicja prawdy logicznej

1. 4. Realna definicja prawdy logicznej

2. Nauka Wolffa o prawdzie transcendentalnej

2. 1. Historyczno-filozoficzna geneza nauki o prawdzie transcendentalnej

2. 2. Pojęcie prawdy transcendentalnej

2. 2. 1. Definicja prawdy transcendentalnej

2. 3. Obiektywizm prawdy transcendentalnej

2. 4. Prymat prawdy transcendentalnej

3. Prawda transcendentalna a zasada racji dostatecznej

3. 1. Zasada racji jako źródło i kryterium prawdy

3. 2. Zasada racji a kwestia różnicy między jawą i snem

Rozdział IV. Dwojakie uwierzytelnienie (probatio) zasady racji dostatecznej

1. Teza interpretacyjna

2. Pojęcie probatio

2. 1. Geneza terminu probatio

2. 2. Semantyka i pragmatyka probatio

3. Probatio a priori

3. 1. Przedstawienie argumentacji

3. 2. Komentarz

4. Probatio a posteriori

4. 1. Przedstawienie argumentacji

4. 2. Komentarz

4. 2. 1. Pojęcie doświadczenia

4. 2. 2. Interpretacja faktyczności

4. 2. 3. Natura jako struktura normatywna

4. 2. 4. Teoria naturalnego impetu

4. 2. 5. Natura jako struktura regulatywna doświadczenia

5. Ocena Wolffiańskich probationes we współczesnej literaturze przedmiotu

5. 1. Semantyka „czegoś” i „niczego”

5. 1. 1. Definicje podstawowe

5. 1. 2. Fenomenologia „niczego”

5. 1. 3. Semantyka i fenomenologia „czegoś”

5. 2. Hans Pichler: „kosmetyczny mankament” (Schönheitsfehler)

5. 2. 1. Teza interpretacyjna

5. 2. 2. Tok argumentacyjny

5. 3. Ludger Honnefelder: konceptualistyczna podstawa zasady racji

5. 3. Ludger Honnefelder: konceptualistyczna podstawa zasady racji

5. 4. Wolfgang Stegmüller: „dowód budzący grozę” (grauenvoller Beweis)

Część IV. Wykładnia zasady racji w szkole Christiana Wolffa

Rozdział I. Leibnizjańsko-wolffiańska koncepcja zasady racji w ujęciu G. B. Bilfingera

1. Zasada sprzeczności na tle prawd przygodnych i koniecznych

2. Pojęcie racji dostatecznej (ratio sufficiens)

2. 1. Natura racji (ratio)

2. 2. Wykładnia sensu dostateczności (sufficientia) racji i jej przedmiotowe odniesienia

2. 3. Wykładnia znaczenia słowa requiri

3. Szczegółowa analiza sformułowania zasady racji dostatecznej

3. 1. Sformułowanie negatywne

3. 2. Sformułowanie pozytywne

4. Sfery przedmiotowe obowiązywania zasady racji dostatecznej

5. Ocena Woffiańskiego „dowodu” zasady racji

6. Zasada racji a zasada przyczynowości

Rozdział II. Nauka o zasadzie racji dostatecznej w ujęciu Friedricha Christiana Baumeistra

1. Zasada sprzeczności na tle poznania ontologicznego

1. 1. Definicja i wykładnia sprzeczności

1. 2. Zasada sprzeczności na tle innych zasad

1. 3. Problem dowodliwości zasady sprzeczności

1. 4. Charakterystyka zasady sprzeczności

1. 4. 1. Ogólność

1. 4. 2. Bezwzględna konieczność

1. 4. 3. Niezmienność

1. 4. 4. Podstawa i źródło pewności

2. Wykładnia zasady racji dostatecznej

2. 1. Pojęcie racji dostatecznej

2. 1. 1. Pojęcie racji w ogóle

2. 1. 2. Rodzaje racji przedmiotowej (ratio obiectiva)

2. 1. 3. Racja a przyczyna

2. 1. 4. Racja w ogóle a racja dostateczna i determinująca

2. 1. 5. Pojęcie określoności

2. 2. Definicja i „dowód” (demonstratio) zasady racji dostatecznej

2. 2. 1. Znaczenie terminu demonstratio

2. 2. 2. Sformułowanie zasady racji dostatecznej

2. 2. 3. Dowód (demonstratio) obowiązywalności zasady racji dostatecznej

2. 2. 4. „Dedukcja” zasady racji dostatecznej z zasady sprzeczności

2. 3. Charakterystyka zasady racji dostatecznej

2. 3. 1. Nieabsolutny status zasady racji

2. 3. 2. Konieczność

2. 3. 3. Ogólność

2. 3. 4. Inteligibilność

Rozdział III. Dowody zasady racji dostatecznej innych przedstawicieli szkoły Ch. Wolffa

1. Johannes Gustav Reinbeck

1. 1. Sformułowanie dowodu

1. 2. Historyczno-filozoficzna podstawa dowodu

2. Jakob Carpov

2. 1. Definicja zasady racji, niczego i istnienia (esse)

2. 2. Definicja racji, przyczyny i zasady

2. 3. Przebieg i analiza dowodu zasady racji dostatecznej

Część V. Logicyzacja zasady racji w ujęciu Immanuela Kanta

Rozdział I. Pojęcie zasady (principium) i główne tezy rozprawy Nova dilucidatio

1. Główna teza interpretacyjna

2. Status zasady sprzeczności

2. 1. Główne twierdzenia

2. 2. Argumentacja i jej przesłanki

Rozdział II. Pojęcie zasady racji determinującej, czyli dostatecznej

1. Wykładnia i krytyka ustaleń Wolffa i Crusiusa

2. Główne założenia Kantowskiej nauki o zasadzie racji

2. 1. Definicja „determinacji”

2. 2. Pojęcie racji

2. 2. 1. Nova dilucidatio

2. 2. 2. Vorlesungen über die Metaphysik

2. 3. Momenty składowe i rodzaje racji

3. Zasada racji determinującej według Kanta

Rozdział III. Przykłady zastosowania zasady racji determinującej

1. Krytyka Twierdzenia VI

2. Krytyka Twierdzenia VII

2. 1. Główne przesłanki

2. 2. Argumenty za istnieniem bytu koniecznego

3. Zasada racji determinującej jako narzędzie wyjaśniania istnienia bytu przygodnego

3. 1. Analiza argumentacji

3. 2. Konkluzje

4. Dowód zasady racji determinującej

4. 1. Wyjściowa dystynkcja

4. 2. Krytyka ustaleń Crusiusa i Wolffa

5. Zasada racji determinującej a kwestia wolności

6. Wolność ludzka w perspektywie Boskiej przedwiedzy (praescientia)

7. Korolaria zasady racji determinującej

7. 1. Korolaria właściwe

7. 2. Niepoprawne korolaria

Rozdział IV. Zasada racji determinującej na tle pozostałych zasad poznania metafizycznego

1. Zasada następstwa (principium successionis)

1. 1. Definicja

1. 2. Interpretacja

1. 3. Dowody

2. Zasada współistnienia (principium coexistentiae)

2. 1. Definicja

2. 2. Analiza

2. 3. Bóg jako ratio et origio existentium

Aneks. Rozwój problematyki zasady racji w filozofii racjonalistycznej XVIII wieku

Zakończenie

Bibliografia

Contents

Summary